Yazar: M. Beheşti Aydoğan
İlk Yayın Tarihi: 25.5.2017
Türkiye’nin Antarktika Andlaşmasının (İngilizcesi için) Madrid Protokolüne katılma kararı 24.5.2017 tarihinde Resmî Gazete’de yayınlamıştır.
Protokolün 23. Maddesinin 1. Fıkrası gereğince katılma işlemi, katılma belgesinin Amerika Birleşik Devletleri’ne depo edildiği günü izleyen 30. günde yürürlüğe girecektir. Madrid Protokolü ayrıca 1 tahkim lahikası (13 madde) ve 6 eki ihtiva etmektedir. Bu ekler sırasıyla:
1. Çevresel Etki Değerlendirilmesi (8 madde)
2. Antarktika Hayvanlarının ve Bitkilerinin Koruma Altına Alınması (9 madde. Bu ek ayrıca (a) Özel Olarak Korunan Türler, (b) Hayvan ve Bitkilerin Getirilmesi ve (c) Mikroorganizmaların Girişini Önlemeye Yönelik Tedbirler olmak üzere 3 adet lahikayı havidir.)
3. Atıkların Bertaraf Edilmesi ve Atık Yönetimi (13 madde)
4. Deniz Kirliliğinin Önlenmesi (15 madde)
5. Bölge Korunması ve Yönetimi (12 madde)
6. Çevresel Acil Durumlardan Doğan Sorumluluk (13 madde)
Madrid Protokolü 4 Ekim 1991’de imzaya açılmış1, 14 Ocak 1998’de de yürürlüğe girmiştir. Protokole önem kazandıran asıl husus Antarktika’da yapılabilecek maden arama faaliyetlerini yasaklamasıdır. Buna göre bilimsel/ilmi faaliyetler hariç olmak üzere “maden arama ile ilişkili tüm faaliyetler” andlaşmanın partileri arasında yasaklanmıştır.2 Maden arama faaliyetleri ile ilgili yasak, bu faaliyetlerin hangi koşullar altında yapılabileceğine dair devletleri bağlayıcı hukuki bir düzenleme olmaksızın kaldırılamayacaktır.3 Buradan hareketle Protokolün Antarktika’da maden arama faaliyetlerini mutlak olarak yasaklamayı konuya dair bir hukuki düzen olmamasına bağladığını söyleyebiliriz.
Antarktika Andlaşmasına istişari taraf olabilmek için taraf devletlerin ciddi bilimsel araştırma faaliyetlerinde bulunarak Antarktika ile olan ilgilerini kanıtlamaları gerekmektedir.4 Tabii bu şart Andlaşmanın yürürlüğe girmesinden sonra taraf olan devletler için bir anlam ifade etmektedir. Türkiye şu an için istişari taraf statüsüne sahip değildir. Ayrıca Madrid Protokolünün yürürlüğe girmesi ile beraber, Protokolün 22. Maddesinin 4. Fıkrası uyarınca bu Protokole taraf olmak, istişari taraf olma şartının bir parçası haline gelmiştir. Protokolü imzalayarak şartın bir kısmını yerine getiren Türkiye, istişari taraf olmak için şartın ciddi bilimsel araştırmalar gerçekleştirme kısmını da yerine getirmelidir. Bu hususa yönelik olarak 2013’ten itibaren ilk ciddi çalışmaların yapılmaya başlandığı görülmektedir. Türkiye Antarktika Kutup Bilimsel Araştırmalar Merkezi’nin kurulması; İTÜ bünyesinde Kutup Araştırmaları Merkezi kurulması; başka devletlerle beraber Antarktika’da çalışmalar yapılması ve Antarktika’da daimi bir üs kurmaya yönelik çalışmalar yapılması gibi adımlar Türkiye’nin “Antarktika ile olan alakasını” ispat için birer adım olarak görülebilir. Ancak Antarktika ile olan alakanın ispatı için en önemli adım orada daimî çalışan bir üs kurmak olacaktır. Türkiye, istişari taraf statüsünü kazanması halinde Antarktika ile ilgili karar alma sürecine katılabilecektir.
Türkiye, ihtirazi kayıt düşmenin Protokolün 24. Maddesi ile yasaklanmış olması dolayısıyla herhangi bir ihtirazi kayıt düşmemiştir.
2048’den itibaren olmak üzere, taraf devletlerden herhangi birinin talebi üzerine Protokolün gözden geçirilmesi için bir konferans düzenlenebilecektir.5
Madrid Protokolünün asıl metni İngilizce, Fransızca, Rusça ve İspanyolca dillerinde kaleme alınmıştır.6 Protokolün Türkçe metni için tıklayınız.
